ROMAN

Los

Tom Naegels 2005, Amsterdam/Antwerpen, Meulenhoff/Manteau, 183 blz., ISBN 90-8542-008-3.
(tijd) – 'Los', de nieuwe roman van Tom Naegels, is niet alleen het boek met – totnogtoe – de mooiste vormgeving van 2005. Het is van alle Nederlandstalige boeken die dit jaar al verschenen ook een van de meest interessante. Tom Naegels heeft eindelijk de plaats gevonden waar zijn boeken naar zochten: op de snijlijn van de persoonlijke bezieling en de grote samenleving. Zijn stervende grootvader en het Vlaams Blok hebben hem de weg gewezen.

Voor boeken als 'Los' halen heren met rolkraag op vernissages wel eens de term 'relevant' van stal alsmede hun instemmende bewondering, zelfs zonder het boek gelezen te hebben. 'Los' is dan ook een heel concreet antwoord op de vraag hoe het met onze hedendaagse conditie gesteld is. Al staat achter dat antwoord een nieuw vraagteken. De cover vermeldt wel het label 'roman' maar 'Los' is evenzeer een non-fictieboek. Het claimt de werkelijkheid en heeft daar alle recht op, eenvoudigweg omdat Tom Naegels er een uitstekend boek mee gemaakt heeft.

Als 'Los' iets hard maakt, is het dat het veelbesproken vreemdelingenvraagstuk een te gemakkelijke en tendentieuze term is voor een complex debat dat zo veel lagen heeft als Steve Stevaert ideeën. En al die lagen raken aan het hart van de Zeitgeist: onze angst voor verlies, het gevoel genegeerd te worden, enorme verwachtingen tegenover de staat en de wereld om die angst te kenteren, onmacht en toch de wil om steeds meer greep te krijgen op onze eigen lotsbeschikking, ons lichaam, onze verlangens. Daarom gaat 'Los' over interculturele breuklijnen maar daarnaast ook heel logisch over euthanasie, dat andere thema dat direct te maken heeft met greep houden op je eigen bestaan. Dat is slim bekeken van Naegels, want zo wordt 'Los' meer dan een eenkennig boek over de botsing der beschavingen. De twee thema's hebben dezelfde individuele en gevoelsmatige ondergrond, en dat houdt het boek bijzonder elegant bij elkaar.

Toch is 'Los' een heel eenvoudig boek. In een gewone, journalistieke taal, in korte hoofdstukken en zonder veel drama vertelt het hoofdpersonage Tom Naegels over zijn wankele nieuwe relatie met de 21-jarige Pakistaanse Nadia en over hoe zijn opa zijn eigen levenseinde wil beheersen en zo zijn aftakeling wil stoppen. Opa ligt in zijn ziekbed, en zijn kleinzoon bezoekt hem af en toe, terwijl in zijn woonplaats Borgerhout de spanning tussen culturen toeneemt en de euthanasiewet geen oplossing blijkt te bieden voor zijn grootvader. Die wil wel dood maar heeft volgens de geplogenheden van de nieuwe euthanasiewet en het verplegend personeel niet de status van iemand die ondraaglijk lijdt.

'Los' is geen eenduidig boek over het Vlaams Belang maar over wat daaronder ligt: de psychologie die ons handelen drijft, en die we in politieke termen uitdrukken om ze iets te verlenen waar ze eigenlijk geen recht op heeft: een schijn van objectiviteit. Die claim op objectiviteit haalt de schrijver Tom Naegels onderuit door zichzelf als reporter overal naartoe te loodsen waar meningen verschillend kunnen zijn, zowel naar café Roma waar de Borgerhoutse volksmens zijn onmacht in schuimkragen verdrinkt als naar de allochtone cafés waar allochtonen hetzelfde doen in muntthee en – hoe bizar – chocomelk en aardbeienmilkshake. Naegels ergert zich aan de nonchalance waarmee zijn allochtone informant hem uren laat wachten voor wat onbruikbare non-informatie. Maar ook aan de geslepen beminnelijkheid waarmee een districtsraadslid van het Vlaams Belang in café Roma oproept om een nog radicalere partij te stichten. Alleen – en gelukkig – is Naegels in dit boek geen neutrale observator die zichzelf een gemakkelijke vrijplaats gunt in de objectiviteit van zijn verslag uit tegengestelde werelden. Naegels weet dat in elk woord een mening huist. Hij is kwaad als allochtonen de politie misbruiken als aanleiding om rel te kunnen schoppen, en raakt geïrriteerd over de opportunistische manier waarmee Marcel Colla zijn biefstukkensocialisme belijdt ter meerdere eer en glorie van zijn eigen electorale belangen. Naegels individualiseert zijn ervaring met de politiek tot de emotionele verhalen van de mensen die erin voorkomen. Zijn eigen manke relatie met Nadia, die moeilijk Nederlands spreekt ('Nadia heeft me een heel nieuwe soort liefde leren kennen: die zonder woorden') is meer dan een verzinnebeelding van de problemen van multiculturele relaties (dat is het ook wel), het is vooral gewoon de verzinnebeelding van hoe twee geliefden niet op dezelfde manier naar het leven kunnen kijken en hun relatie daarop stukloopt.

Het hoofdpersonage in deze vermeende teloorgang van het gezonde volksdenken is naast de verteller Tom Naegels zijn grootvader. Die is jarenlang lid geweest van de socialistische partij, maar raakte verbitterd. 'Van racisme naar homofobie en terug, van Israël naar Deurne, van de internationale politiek naar zijn ziekenhuisbed – geen man die de wereld zo synthetisch overschouwt als bompa.' Naegels haalt mooi Camille Huysmans van stal, decennia lang de voorman van het Antwerpse socialisme maar op het einde van zijn dagen een koppige, egoïstische oude man die het verlies van zijn eigen invloed niet onder ogen wilde zien. Naegels aanschouwt in zijn grootvader en in Huysmans dezelfde verbittering. Op die manier voel je over de pijn van beide oude mannen, een pijn die niets te maken heeft met vijanden buiten henzelf maar alles met de demon van innerlijk verlies, een enorm mededogen. Dat soort parallellen, en de genuanceerde eenvoud waarmee Naegels ze naar voren schuift, maken van 'Los' een sterk boek.

Zo is er ook het mooie verhaal over hoe Tom Naegels een afspraak heeft met een verzuurde accountant die kwaad is dat zijn straat op sommige tijdstippen wordt omgevormd tot een speelstraat voor de kinderen. Met een dodelijke efficiëntie schetst Naegels de man als een tragische egocentricus die met zijn eigen venijn in de eerste plaats zichzelf ongelukkig maakt. Wanneer er een foto moet gemaakt worden, vraagt de man aan de fotograaf of hij wel commercieel genoeg lacht, 'Zal ik een glas wijn vasthouden, om commercieel te lijken?' In één zin je ziel bloot leggen, heet dat. Het zijn die concrete verhalen waarmee Naegels zijn sterkte bewijst. De politieke analyse is alleen op de achtergrond aanwezig. Als er al een politieke mening is, dan schemert er meteen twijfel doorheen, zoals over de mensen die hard lachen met de Marokkanenmoppen op het afscheidsconcert van De Strangers: 'En toch zijn het geen racisten! (Weet ik.) (Vind ik.) (Denk ik.) (Geloof ik.)'

Relevant

'Los' is een boek waarmee zichtbaar wordt dat het maatschappelijke debat rond de multiculturele samenleving in Vlaanderen de laatste jaren een nieuwe wending heeft genomen. De progressieve demonisering van het Vlaams Belang tegen de achtergrond van het nazisme (banden tussen nazi-ideeën en het zeventigpuntenprogramma, recent nog het vroegere bezoek van Koen Dillen aan Leon Degrelle) was objectief gezien wellicht bijzonder terecht, maar het heeft op geen enkel moment geleid tot een beter begrip van het fenomeen. Het heeft progressief Vlaanderen enkel in staat gesteld zichzelf te feliciteren met zijn eigen progressiviteit. 'Los' staat voor een andere manier om ermee om te gaan. Het zoekt naar begrip voor veel standpunten en verpersoonlijkt vooral politieke motieven tot hun subjectieve emotionele laag. Op een of andere manier klinkt dat als rechtvaardig, al is de nuance er ook de achilleshiel van.

Tom Naegels heeft in ieder geval de credibiliteit om zo een thema vast te pakken. Hij heeft jarenlang gewerkt als regionaal journalist voor Het Laatste Nieuws in Antwerpen ('reportages maken over de zot van de dag', heet het in 'Los'), woont in Borgerhout en kent dus de problemen een beetje. Natuurlijk kan je Tom Naegels verwijten dat zijn relativering van goed en fout een impliciete goedkeuring is voor de ideeën van het Vlaams Belang, maar zo kan je elke nuance in het debat fnuiken. Naegels heeft door zijn individualisering van een maatschappelijk thema in heel herkenbare verhalen en door ook zijn eigen gevoel te laten spelen, een uitstekende vorm gevonden om in een heel persoonlijk boek acute maatschappelijke breuklijnen te tonen op een manier dat het je als lezer raakt. Faction is een zelden beoefend genre in deze contreien. Tom Naegels doet het minstens even goed als Chris De Stoop, Frank Westerman en Filip Rogiers (deze laatste trouwens over hetzelfde thema). 'Los' is, nu vooruit dan – de rolkragen hebben gelijk, inderdaad een 'relevant' boek.

Jeroen OVERSTIJNS