Schrijver Tom Naegels over zijn nieuwe roman Beleg, onthaalmoeders, islambashen en het debat over de hoofddoek: ‘een Zwart Gat dat alle ergernissen naar zich toe zuigt.'

door piet piryns en hubert van humbeeck

We leven in een verwarrende tijd, constateert Tom Naegels (33) in het woord vooraf bij Spijkerschrift _ een selectie uit zijn columns die wekelijks in de krant De Standaard verschijnen. ‘Het zou helpen als politici, journalisten en andere commentatoren wat helderheid zouden scheppen. Maar telkens weer stel je vast dat ze het tegendeel doen. Waardoor een mens door de bomen het bos niet meer ziet en aan het eind van de rit alleen maar ontmoedigd de armen kan laten zakken en de Snorrenclub citeren: den ene zegt dit en den andere zegt dat, maar ne smoel zonder snor is precies een bloot gat.'

Over de ‘tijdgeest' zou dit interview moeten gaan _ een term die Naegels ‘met lichte weerzin' vervult. Maar ook over zijn nieuwe roman Beleg die deze week wordt gepresenteerd. Net als in zijn veelgeprezen roman Los probeert Naegels in Beleg de tijdgeest te vangen. Het decor is opnieuw een Antwerpse achterstandsbuurt, de hoofdpersonages zijn ook nu weer arme sloebers: Senegalezen die in cafés met namaaklederen jassen en horloges leuren, een asielzoekster uit Eritrea, goedwillende hulpverleners, barse politieagenten.

U schetst in uw roman een beeld van de multiculturele samenleving. Dat is in de Vlaamse literatuur nog altijd tamelijk uitzonderlijk. Hoe zou dat komen?

TOM NAEGELS: Je zou die vraag eigenlijk moeten stellen aan de mensen die níét over de multiculturele samenleving schrijven. Het is voor mij geen politieke of ideologische keuze, ik vind het betrekkelijk vanzelfsprekend. Ik woon nu eenmaal in een gekleurde wijk, met een heel diverse bevolking. Ik zie niets anders. Maar het is natuurlijk raar dat die verhalen zo weinig verteld worden. Dan heb ik het niet alleen over de Vlaamse literatuur. Op de televisie is het nog veel erger. Neem de nieuwe fictiereeksen: fantastische acteurs, een fijne plot, maar er komt nauwelijks een gekleurde medemens in voor.

Maar we hebben toch Mo in Thuis?

NAEGELS: Ja, maar dat is een politiek correcte keuze. ‘We moeten quota halen, dus we casten één Marokkaan met zijn dochter.' Komaan zeg, het is highly unlikely dat je één Marokkaan in je wijk hebt. Meestal komen ze toch in wat grotere groepen. Maar men gaat er kennelijk vanuit dat het bij de kijker vervreemding zou oproepen als er meer dan één Marokkaan in Thuis zou meespelen. Dat wijst er dus op dat het beeld dat Vlamingen van hun land hebben nog altijd exclusief Vlaams en exclusief blank is. Men vindt het nog geloofwaardiger dat er een serial killer in een verhaal opduikt dan dat er een Marokkaan wordt opgevoerd.

Beschouwt u zichzelf als een geëngageerde schrijver?

NAEGELS: Ik probeer in mijn verhalen de sociale en morele kwesties van deze tijd een plaats te geven. Maakt dat mij tot ‘een geëngageerde schrijver'? Met die term bedoelt men meestal: een halve politicus of een pamflettist. Iemand die zich niet in de eerste plaats om literatuur bekommert maar mensen wil aanzetten om beter of anders te gaan leven: ‘kijk toch ook eens naar onze broeder Abdoel!'. Een ‘linkse' schrijver dus _ en dat is smalend bedoeld. Nu beschouw ik mezelf wel als links, maar ben ik daarom als schrijver links? Ik vind dat een moeilijke kwestie.

Uw romans gaan niet politiek?

NAEGELS: Ik probeer in ieder geval niet mijn lezers een overtuiging aan te praten. Ik zie mezelf als een klassieke sociaal-realistische schrijver.

In de traditie van Gerard Walschap?

NAEGELS: Bijvoorbeeld. Walschap, Buysse, Balzac, Zola. We hebben ook in Vlaanderen een heel lange traditie van schrijvers die sociale thema's behandelden, maar allochtonen komen in de Vlaamse literatuur nauwelijks voor. Dat is vreemd, maar tegelijkertijd begrijp ik ook wel dat schrijvers zich laten afschrikken door de polemiek daar rond. Het is heel moeilijk om een neutrale positie in te nemen. Ik heb ook heel lang geaarzeld om in Beleg een moslimpersonage te gebruiken, omdat je over moslims haast niets meer kunt zeggen zonder meegesleurd te worden in een politiek-maatschappelijke discussie.

U beschrijft uw personages met deernis – om dat ouderwetse woord nog eens te gebruiken.

NAEGELS: Ik vind dat helemaal geen ouderwets woord. Deernis is een belangrijk onderdeel van het schrijfproces. Het is ook één van de redenen waarom je schrijver wordt en geen politicus. Empathie is sowieso de basis van alle literatuur. Zeker als je over de samenleving wil schrijven is het de enige manier om te vermijden dat je bordkartonnen personages begint te maken.

Na Los kreeg u de kritiek dat u racisme vergoelijkte.

NAEGELS: In Los heb ik geprobeerd racisme te beschrijven op de kleinere, en naar mijn gevoel veel vaker voorkomende niveaus, waardoor het herkenbaarder werd. Dat maakte het voor veel lezers gemakkelijk om te zeggen: ‘Is het maar dát? Dat is toch niet racistisch!' Ik begrijp ook wel dat iemand als Dyab Abou Jahjah daar kritiek op had. Maar het was natuurlijk niet de boodschap van dat boek.

‘Racisme toont zich hoogst zelden als een voldragen ideologie', schreef u in een van uw columns. ‘Racisme is het stof in de gang. Het legt zijn film over alles en iedereen.'

NAEGELS: Dat schreef ik naar aanleiding van Hans Van Themsche. Ik wil niet beweren dat Hans Van Themsche geen racistische denkbeelden had, maar er was in zijn geval geen sprake van politieke radicalisering. Je kunt zozeer in een bepaalde ideologie geloven dat je begint te denken dat mensen die het niet met je eens zijn doodmoeten. Dat gold bijvoorbeeld voor de Rote Armee Fraktion of voor de moordenaar van Theo van Gogh, Mohamed B. Maar Hans Van Themsche was een huis-, tuin- en keukenracist _ en dát is pas een verontrustende vaststelling. Nu staan de kranten weer vol over die onthaalmoeder met haar nazistische sympathieën…

Begrijpt u de opwinding daarover dan niet?

NAEGELS: Natuurlijk wel, het is ook behoorlijk shockerend. Maar in wezen is het irrelevant. Je kunt niet zeggen dat die vrouw symbool staat voor een onderstroom in onze samenleving. We hebben de neiging om racisme enkel in zijn meest extreme vorm te erkennen, en het verhaal van die onthaalmoeder laat ons toe racisme af te grenzen. Neonazi's, dát zijn racisten! Het feit dat je zo verontwaardigd bent over die nazi-onthaalmoeder, betekent dat je zelf geen racist bent. Terwijl ik denk dat racisme een betrekkelijk normaal, en overigens niet alleen in het Westen voorkomend, sentiment is. En het wordt natuurlijk nog versterkt door de constante, voornamelijk negatieve berichtgeving over moslims.

Hoe kijkt nu naar het debat over de hoofddoek?

NAEGELS: Met een mengeling van verbazing en ergernis. Toen imam Nordine Taouil voor de vakantie die domme oproep deed om meisjes op 1 september niet meer naar school te laten gaan is hij meteen afgeschoten _ niet alleen door Vlaamse politici maar ook door veel mensen binnen de moslimgemeenschap. En nu krijgt hij binnen de media ineens de status van dé woordvoerder van het protest. Hij levert immers de straffe quotes die journalisten nodig hebben. Maar hoe zwaar weegt die imam nou helemaal en wie vertegenwoordigt hij? Als je een item in Ter Zake maakt over het boerenprotest, weegt het standpunt van de Boerenbond toch ook zwaarder dood dan dat van de een of andere kwade boer op zijn tractor?

In 2005 noemde u het nog ‘een domme symbooldiscussie'.

NAEGELS: De moeilijkheid is dat de hoofddoek intussen symbool staat voor álles. Het is een soort Zwart Gat dat alle ergernissen naar zich toe zuigt. Sinds 9/11 en Pim Fortuyn is het debat over de verhouding tussen het Westen en de islam ontzettend bits geworden. Er is ontzettend veel wederzijdse ergernis en we willen alles tegelijk eruitgooien tegen elkaar.  Het probleem met de hoofddoek alleen al is dat hij symbool staat voor twee tegengestelde dingen: enerzijds de emancipatie en anderzijds de onderdrukking van de vrouw. Maar dat is slechts het begin: het debat gaat vervolgens over de machocultuur van de islam. En dan roept er iemand: als je weet dat de profeet Mohamed een vrouw van negen jaar had is het normaal dat moslims hun vrouwen onderdrukken. Vervolgens worden de Deense cartoons erbij gesleurd, en de vrouw die in Soedan tot zweepslagen werd veroordeeld omdat ze een broek had gedragen en voor je het weet zijn we vertrokken voor een reis door de geschiedenis en over de wereld.

De discussie is dus compleet vervuild?

NAEGELS: Ik weet dat het quasi onmogelijk is, maar ik ben er voorstander van om discussies strikt af te bakenen. Als je het over de hoofddoek in scholen hebt, heb het dan dáár over. En betrek er geen andere dingen bij.

Goed dan: mag de hoofddoek op scholen verboden worden?

NAEGELS: De belangrijkste reden waarom de directrices van de athenea in Antwerpen en Hoboken de hoofddoek verboden hebben is dat ze zagen dat er door jongens en hoofddoekdragende meisjes teveel sociale druk wordt uitgeoefend op meisjes die geen hoofddoek dragen. Ik begrijp die directrices wel en ik zie daar ook niet meteen een schending van de mensenrechten in. Ik denk ook dat we op den duur naar een algemeen verbod in het officieel onderwijs zullen gaan. Maar het gevolg zal natuurlijk zijn dat moslims een eigen islamitisch scholennet zullen oprichten.

Zijn we dan niet nog veel verder van huis? Dat is toch juist wat voorstanders van het hoofddoekverbod niet willen?

NAEGELS: Ik zie het probleem niet. Van tweeën één. Of je doekt het vrij onderwijs op, of je accepteert dat ook moslims hun eigen scholen oprichten. Die islamscholen zullen overigens nog altijd onderworpen zijn aan inspectie. Ik denk ook niet dat het er zo heel veel zullen zijn. In de Joodse gemeenschap in Antwerpen, die weliswaar veel kleiner is, zijn het toch ook alleen maar de streng orthodoxe Joden die voor eigen scholen kiezen.

Als iemand vroeger zei: ‘Ik ben geen racist, maar', wist je meteen welk vlees er in de kuip zat. Het lijkt nu alsof het virus gemuteerd is. Het heet nu islamofobie.

NAEGELS: Islamofobie is op zich geen racisme. Een aantal islamcritici houdt een intellectueel coherent discours, waarin ze proberen aan te tonen dat de islam niet zomaar een geloof is, maar een fascistische ideologie. Dat alles wat wij moslims verwijten: dat ze vrouwen onderdrukken, homo's haten en het Westen willen onderwerpen, opgedragen wordt door de Koran. Als je van mensen zoals Wim Van Rooy, Mia Doornaert of Ayaan Hirsi Ali zou zeggen dat ze eigenlijk verborgen racisten zijn, zouden ze je weglachen. En ze zouden nog gelijk hebben ook. Dat gezegd zijnde, geloof ik wel dat dat discours het denken over racisme zo verlamt dat de oude racisten nu wel vrij spel hebben. Het is extreem moeilijk om racisme nog aan te tonen als het zich onder de vlag van de islamkritiek presenteert.

Omdat Filip Dewinter nu hetzelfde zegt als Wim Van Rooy en Ayaan Hirsi Ali?

NAEGELS: Je kunt dan zeggen dat die hele islamkritiek bij het Vlaams Belang gezien zijn achtergrond en geschiedenis eigenlijk wél racistisch is. En bij die anderen, gezien hun achtergrond, niet. Eigenlijk ontmoeten twee tradities elkaar in hetzelfde intellectuele discours. En dat maakt de kritiek daarop zo moeilijk. Er is de extreemrechtse traditie. En er is de liberaalvrijzinnige traditie. Er is een vrijzinnigheid die een religieus pluralisme voorstaat. Maar er is ook een radicale vrijzinnigheid, die ervan overtuigd is dat elke godsdienst de redelijke mens knecht en achterlijk houdt. Die radicale vrijzinnigheid manifesteerde zich ooit als een derde weg in het debat over multiculturaliteit, een weg van de rede tussen twee extremen. Die derde weg is ondertussen fel geradicaliseerd. De liberale islambashers gaan nu vaak verder dan het Vlaams Belang ooit is gegaan.

Het Vlaams Belang klinkt plotseling bijna gematigd.

NAEGELS: Ironisch genoeg. Je ziet ook een steeds verdere vermenging van de standpunten. Oorspronkelijk hingen de racisten hun karretje aan dat van de vrijzinnigen _ ze verborgen zich erachter, ongeveer op dezelfde manier als islamfundamentalisten zich verscholen achter het multiculturalisme. Nu zie je dat die radicale vrijzinnigen steeds openlijker naar het Vlaams Belang lonken, dat op een praalwagen wordt gezet als de oorspronkelijke klokkenluider, de partij die de durf had om het probleem te zien én te benoemen. Lang voor iemand in de intellectuele elite dat aandurfde. Ik geef toe: die hele felle islamkritiek kan intellectueel stimulerend zijn. Maar maatschappelijk is het minder zinvol. Je lost er geen problemen mee op, eerder integendeel.

Islamcritici klagen permanent dat ze door de ‘linkse kerk', zoals dat heet, worden gemuilkorfd. Terwijl links in Vlaanderen niet eens meer 20 procent van de stemmen haalt.

NAEGELS: Ze hebben een punt als het over de jaren negentig gaat, toen er druk was om multicultureel te denken. Rond het jaar 2.000 verschoof het intellectuele paradigma en werd het multiculturele denken in het defensief gedrongen. Het wordt nu als naïef gezien, niet intellectueel onderbouwd. Nu is het een retorische gimmick om te doen alsof je niet mag zeggen wat je te zeggen hebt. Een aantal islamcritici dreigt zo in dezelfde val te trappen als het politiek correcte denken van de jaren negentig: ze maken de tegenstander groter dan hij is, en stellen hem voor als dom, arrogant en kwaadwillig. Zij zijn de hippe vogels, de rebellen die die machtige tegenstander en zijn taboes onderuit halen. Zo schakelen ze elke tegenspraak uit. Een debat moet opbouwen, terwijl er nu alleen een tegenstelling is gegroeid die verlammend begint te werken.

U toont zich in uw columns een trouwe lezer van de populaire pers. U schreef ook dat iedereen de ‘boekskes' moet lezen. Meent u dat?

NAEGELS:  De boekskes op zich niet, maar de populaire kranten bieden een noodzakelijke aanvulling op het nieuwsaanbod van de kwaliteitspers, ja. Ik heb ook vijf jaar voor Het Laatste Nieuws gewerkt, en ik heb dat graag gedaan. Ik heb er de blik van de populaire journalist leren waarderen. Ik heb ook geen probleem met een blad zoals Dag Allemaal. Mijn enige zorg is dat het regelmatig de regels van het goed fatsoen en van de journalistieke deontologie overtreedt. Denk aan de verhalen na de dood van de zangeres/presentatrice Yasmine, waarin de ouders vrij spel kregen om één schuldige aan te wijzen. Voor 1.700.000 lezers _ niet vergeten. Je ziet bij Dag Allemaal een duidelijke verschuiving van normale societyjournalistiek naar agressieve tabloidpraktijken, waarin Vlaanderen geen traditie heeft. De journalistiek is een beschermd beroep, met bepaalde regels. Die kun je niet zomaar overtreden. Het Laatste Nieuws maakte ook zware fouten in de berichtgeving over Yasmine, maar bij de krant is dat een incident. Bij Dag Allemaal is het een strategie.

De conclusie van één van uw columns is dat de media enkel drama bieden en geen begrip. Wat bedoelt u daarmee?

NAEGELS: Dat ging toen over Kim De Gelder, die kinderen doodde in een crèche in Dendermonde en die meteen met de figuur van The Joker werd vergeleken, uit Batman. Als er groot en schokkend nieuws is, merk je dat zorgvuldigheid overboord wordt gegooid. Alles wat op dat moment wordt gezegd, lijkt waar te zijn en komt in de krant. Geruchten krijgen de status van nieuws. Er is nauwelijks informatie, maar toch wordt er naar een soort van verklarend verhaal gezocht. In het geval van Kim De Gelder ging dat over The Joker. Bij Hans Van Themsche over zijn vermeende neonazisympathieën. Dat verhaal ging mee tot op zijn proces, waar bleek dat de werkelijkheid toch complexer was. Maar die familie leefde wel anderhalf jaar met dat stigma. Ook in de verhalen over zinloos geweld zag je dat mechanisme optreden: er zijn een paar gebeurtenissen die min of meer op elkaar lijken, en meteen wordt er een Groot Verhaal rond gesponnen over een samenleving die zijn kinderen te vrij laat, waardoor het monsters worden.

Voor je het weet, is het weer de schuld van de 68'ers.

NAEGELS: Daar heb je opnieuw dat verschoven paradigma: een wisseling van de macht van een eerder links denkkader in de jaren negentig naar een conservatiever, liberaler gedachtegoed. Een hoop mensen had eind jaren negentig het gevoel dat ze zinnige dingen vertelden, maar dat ze niet werden gehoord. Dan kwam die omslag, en het uitdrijven van het hele wereldbeeld dat er aan vooraf ging. Er moet en zal worden bewezen dat de ‘linkse kerk' op alle domeinen vreselijke schade heeft toegebracht. In de pers, de opvoeding, het gerecht.

Het was allemaal de schuld van ouders die hun kinderen geen waarden meer bijbrachten?

NAEGELS: De vrije opvoeding! Het verhaal van: we zijn zodanig de richting kwijt, dat onze kinderen elkaar beginnen vermoorden. Ik ging naar het proces van die jongen in Oostende die een andere jongen had doodgestoken om een sigaret _ het puurste geval van  zinloos geweld. Wat bleek? Hij kwam helemaal niet uit een gebroken gezin. Maar ondertussen was elke vorm van intermenselijk conflict, van verkeersagressie tot pesten op het werk, onder de noemer van de vrije opvoeding geplaatst. En iedereen gaat erin mee: opiniemakers, psychiaters, politici, tot Yves Leterme toe. Tot er om onverklaarbare redenen geen nieuwe gevallen van zinloos geweld meer gebeuren, en iedereen er plots weer over zwijgt. Daar word ik kwaad van. Als het waar is, doe er dan iets aan. Als het niet waar is, zwijg erover. ■

Tom Naegels, ‘Beleg', MEULENHOFF/MANTEAU, ANTWERPEN/AMSTERDAM, 230 blz, 22,50 euro

Tom Naegels, ‘spijkerschrift', meulenhoff/manteau, antwerpen./Amsterdam, 240 blz., 19,95 euro