Tom Naegels bundelde tien jaar columns in het boek Alles of niets , een wat sombere conclusie over het debat in Vlaanderen. ‘De discussie leidt niet tot een oplossing.’ Rik Van Cauwelaert las mee. ‘Ik voel me geen roepende in de woestijn.’

‘ Enige weken terug vertelde de kersverse baas van de Staatsveiligheid Koen Dassen op tv en in de kranten fier dat jaaaa, inderdaad, zijn mensen de handel en wandel van Dyab Abou Jahjah onderzoeken. Nu, mij best, ik mag het hopen, dat is hun job, maar het is niet hun job om dat aan de grote klok te hangen. Dassen zou toch mogen weten wat het betekent in termen van stemmingmakerij. ‘

Zo begon, op 27 februari 2003, Tom Naegels aan een lange reeks columns voor De Standaard . We zijn ondertussen tien jaar en een nieuwe baas bij de Staatsveiligheid verder, en Naegels ontpopte zich tot een van de scherpste waarnemers van het maatschappelijke debat in Vlaanderen. De thema’s die hem bekommeren zaten al in dat eerste ‘Spijkerschrift’ besloten: de angst voor diversiteit, de terreur van de emotionaliteit, de hitsigheid van de media.

In de zomer houdt hij ermee op. Naegels blijft als ombudsman actief voor De Standaard , maar zal geen columns meer schrijven. In een dik boek, Alles of niets. Vlaanderen op zoek naar zichzelf , blikt hij terug. De éminence grise van de commentaarschrijvers, Rik Van Cauwelaert, kijkt mee.

Waarom stopt u?

Naegels : ‘Omdat de rek er wat uit is. Ik heb het gevoel dat ik het belangrijkste heb gezegd over de onderwerpen die me na aan het hart liggen. Ik wil geen columnist worden die telkens weer nieuwe voorbeelden zoekt om keer op keer hetzelfde punt te maken.’

‘Bovendien lopen de ombudsman en de columnist elkaar soms voor de voeten. In mijn eerste rol moet ik onpartijdig zijn, als columnist neem ik een standpunt in. Voorlopig hebben die twee posities nog niet gebotst, maar ik vraag me wel voortdurend af of een column mijn geloofwaardigheid als ombudsman niet kan schaden.’

U hebt nooit het gevoel te zijn uitgeschreven, meneer Van Cauwelaert?

Van Cauwelaert : ‘Jawel, als ik bijvoorbeeld voor de zoveelste keer over Brussel-Halle-Vilvoorde schrijf. Mijn vader schreef al over BHV. De voorbije jaren kon je er als commentaarschrijver echter niet om heen.’

Naegels : ‘Van een editorialist wordt verwacht dat hij vooraan in zijn blad een institutioneel commentaar geeft. Dan is het minder erg om in herhaling te vallen. Een columnist, daarentegen, wil nadat alles al is gezegd toch nog een frisse bedenking toevoegen. Scherp genoeg om de lezer wakker te houden, literair genoeg om een aangename leeservaring te bieden, en meer maatschappelijk-cultureel van insteek.’

Zult u Toms columns missen?

Van Cauwelaert : ‘Toch wel. Tom ging regelmatig tegen het heersend discours in. Ik apprecieer hoe hij na de heisa over de opname van Michelle Martin in het klooster van Malonne, de houding van de pers en de publieke opinie op de korrel durft te nemen.’

Tom begint nochtans zijn boek met een citaat van u, dat moet illustreren hoe verziekt het publiek debat in Vlaanderen is.

Van Cauwelaert : ‘Ik voel me daardoor niet aangevallen.’

Naegels : ‘Het is een citaat uit een promotekst voor een boek van Jos De Man. “Wanneer onder de druk van fundamentalisten van alle slag het democratisch deficit diep in het rood gaat, treden de echte dwarsdenkers in het krijt”, schrijft Rik. Die ene zin illustreert een wereldbeeld dat me zorgen baart: overal zitten fundamentalisten die de democratie ondermijnen, en die ene dwarsdenker zal even de waarheid onthullen. Terwijl voor de tegenstander die dwarsdenker de fundamentalist is.’

Van Cauwelaert : ‘Het boek waaruit je citeert gaat over Europa, en daar heerst wel degelijk een democratisch deficit. Die kritiek kan ik echter niet formuleren zonder voor nationalist te worden versleten. Terwijl het net de Europese Unie is die het nationalisme in Europa reanimeert. Maar ik stoor me niet aan dat soort verwijten. Ik laat me ook niet in het hokje van de N-VA duwen omdat ik op basis van cijfers kritiek lever op de Belgische constructie.’

Naegels : ‘Jouw reactie illustreert net wat ik bedoel. Ik vind het typisch dat er in Vlaanderen twee prijzen zijn voor de vrijheid: de Arkprijs voor het Vrije Woord en de prijs van de vrijheid van Libera! Allebei beroepen ze zich erop iemand te bekronen die tegen de stroom durft ingaan. Maar het Ark-comité kiest altijd een linkse stem, en Libera! een rechtse.’

U vindt na tien jaar columns dat het debat amper is opgeschoten. We roepen allemaal in de woestijn.

Naegels : ‘De belangrijkste conclusie van mijn boek is wat ik de omgekeerde totalitaire verleiding noem. Bij veel commentatoren merk ik een drang naar radicaliteit. Ze verwijten hun tegenstanders een fundamentalisme dat er eigenlijk niet is. Klassiek voorbeeld: alle nationalisme leidt tot de gaskamers. Of: de optocht van de N-VA door Antwerpen brengt de jaren 30 terug. Progressieven interpreteren elk woord of elke daad van een klassiek conservatieve partij als de N-VA op zo’n manier dat achter hun masker van gematigdheid wel een totalitair gedachtegoed moet schuilgaan.’

‘Het andere kamp doet net hetzelfde. Invloedrijke intellectuelen distilleren uit een aantal koranteksten een abstracte redenering van een totalitaire islam, waardoor elke individuele moslim hoogstens de schijn van gematigdheid kan wekken, want achter zijn masker schuilt evengoed een fundamentalist.’

Van Cauwelaert : ‘Ben ik mee eens. Sommige verlichtingsfundamentalisten veroordelen een hele gemeenschap op basis van enkele tekstfragmenten. Ik vond trouwens dat in de commentaren op de heisa over de Mohammedcartoons heel veel racisme school.’

Naegels : ‘Opvallend is ook dat zogenaamde dwarskijkers zichzelf altijd wijsmaken dat ze eenzaam opboksen tegen de dictatuur van het eenheidsdenken. Zo blijft rechts volhouden dat de progressieven de ogen sluiten voor problemen met diversiteit, terwijl linkse stemmen die al in de jaren 90 benoemden.’

‘De standpunten van links en rechts in Vlaanderen liggen eigenlijk niet zo ver uit elkaar. Maar door telkens weer de tegenstand groter te maken dan hij is, raakt het maatschappelijke debat grondig verstoord. Er groeit geen consensus.’

Waarom neemt u dan nog deel aan het debat?

Naegels : ‘Om die mechanismen te doorprikken.’

Van Cauwelaert : ‘Ik zie het debat wel evolueren. Dus neen, ik voel me als opiniemaker geen roepende in de woestijn. Je kunt met een kritische opinie het debat een betere richting uitsturen. Neem de heisa over die gedenkplaat in Sierre. Laat enkele mensen met de nodige afstand zinnige commentaar geven, en de storm gaat liggen. Maar je moet natuurlijk geduld hebben. Met één column ga je geen zaken veranderen.’

Waar hebt u in uw lange carrière als commentaarschrijver het verschil kunnen maken?

Van Cauwelaert : ‘Bijvoorbeeld in het besef dat je geen nationalist hoeft te zijn om over een nieuwe staatsstructuur na te denken. Dat is natuurlijk niet alleen mijn verdienste, maar ik ben blij dat ik daartoe kon bijdragen.’

Tom vindt dat meningen vooral dienen om je met je eigen subcultuur te identificeren. Emotie weegt daarbij zwaarder door dan rede.

Naegels : ‘Dat verklaart waarom mensen uit de brede linkse achterban zo emotioneel reageren op het succes van de N-VA. En die uit rechtse hoek op moslims met een hoofddoek.’

‘Een politieke overtuiging werkt net als een religieuze obediëntie of een culturele identiteit, heb ik geleerd van de Amerikaanse psycholoog Jonathan Haidt. Ik merk dat in mijn omgeving. Het verzet tegen het Vlaams Blok is vervangen door verzet tegen de N-VA. Je kunt mijn progressieve vrienden er niet van overtuigen dat er wel degelijk een verschil is tussen die twee partijen. Alsof een andere mening het fundament onder hun identiteit doet wankelen. Een levensstijl valt samen met een politieke overtuiging. Zelfs de liefde is politiek. Groen trouwt niet met de N-VA, blijkt uit onderzoek.’

Van Cauwelaert : ‘Ik vind dat je de bevolking te veel opdeelt zoals de reclamewereld dat doet. Alsof mensen in vakjes kunnen worden gestopt volgens hun favoriete koffiemerk. Veranderende levensomstandigheden spelen een veel grotere rol in hun politiek denken. Het feit dat Vlaanderen tot de rijkste regio’s van de wereld behoort, heeft voor een zekere zelfgenoegzaamheid gezorgd. Dan gaan mensen zich losmaken van partijen en ideologieën. Momenteel is er een omgekeerde beweging bezig. De verwarring is te groot geworden. Ideologie komt terug.’

Naegels : ‘Ik weet niet of ik daar blij mee ben. Men heeft het vandaag graag over de “gemeenschap”, maar dan toch op de eerste plaats de eigen gemeenschap. Het is de paradox van deze tijd en dit land. Gemeenschap verdeelt. De N-VA pleit voor gemeenschapsdenken, warmte, fatsoen en normen, maar tegelijkertijd strijdt de partij tegen alle officiële kanalen die voor die verbondenheid staan. Het is een cultuurstrijd, niet enkel tegen het ACW, maar ook tegen de Belgische staat, het culturele veld, de pers… Als ik interviews met Bart De Wever lees, voel ik bij hem een gevecht om mensen met een ander idee over de samenleving van topposities te halen en de samenleving naar zijn evenbeeld te vormen. Behorend tot een andere stroming, voel ik me daardoor heel vaak aangevallen. Als inwoner van Antwerpen heb ik het gevoel dat ik minder tel. Dat men zegt: jouw groep is lang genoeg aan de macht geweest, nu is jouw levensstijl even niet van tel.’

Van Cauwelaert : ‘Een gemeenschap is niet op te delen zoals de marketing dat wil. Een aantal zaken wordt niet in vraag gesteld. Solidariteit bijvoorbeeld, blijft een breed gedragen waarde. Ongeacht iemand in een Saab, BMW of Volvo rijdt.’

Als we jullie even mogen opdelen, behoort Tom Naegels tot de progressieve groep en Rik Van Cauwelaert tot het conservatieve kamp.

Naegels : ‘Ik profileer me aan de franje van de progressieven.’

Van Cauwelaert : ‘Ik heb me nooit verzet tegen de stempel conservatief, maar heb me er wel altijd over verbaasd. Ik vind dat de overheid heel omzichtig moet sleutelen aan de samenleving.’

Naegels : ‘Conservatief betekent voor mij dat je rekening houdt met de feilbaarheid van de mens. Conservatisme is ook een antigif voor radicaliteit. De hoofddoek, het boerkaverbod,… De media en de politici kloppen te veel zaken op die eigenlijk geen probleem hoeven te zijn. Dat is niet gezond voor een samenleving.’

‘Maar ik ben progressief in de zin dat we als samenleving bijvoorbeeld wél iets aan de klimaatverandering moeten doen.’

Van Cauwelaert : ‘Al heb je daar geen Kyoto-akkoord voor nodig. Dat draait onvermijdelijk uit op een zwendel met emissierechten. Laten we beginnen met voor eigen deur te vegen.’

Naegels : ‘Niet mee eens. Zo’n zwendel is een schandaal bij de praktische uitvoering van dat akkoord, maar het doet geen afbreuk aan mijn overtuiging dat alleen een collectief politiek optreden snel genoeg de opwarming van de aarde kan keren.’

‘Nog een belangrijke linkse waarde is de strijd tegen racisme en discriminatie. Daarbij volstaat het evenmin om louter op de goede wil van het individu te rekenen. Een gelijke behandeling moet bij wet afgedwongen worden.’

Allemaal thema’s waarover de media uitvoerig berichten. Uw columns over de pers zijn gebundeld onder ‘Emotionele terreur’. Wat doen we fout?

Naegels : ‘Er is een grote consensus over wat nieuws is. Zeven kranten en twee tv-zenders brengen nagenoeg dezelfde verhalen. Dat zet ook een enorme emotionele druk op de mensen die in het nieuws komen. Bij catastrofes krijgen slachtoffers of nabestaanden tientallen journalisten aan de deur. De maatschappelijke relevantie van dat nieuws is niet van die aard om die druk te rechtvaardigen. Als elke redactie zijn onafhankelijkheid opeist om identiek hetzelfde te doen als alle andere, krijg je wel een rare vorm van onafhankelijkheid.’

Van Cauwelaert : ‘Dat is de buffelmentaliteit. Neem de zaak Joe Van Holsbeeck. Knack heeft dat nieuws gemist omdat we wegens een feestdag vroeger in druk moesten. Achteraf was ik blij dat we ons niet moesten verontschuldigen omdat we samen met de overige de allochtone medemens met de vinger hadden gewezen. Toen bleek dat de daders geen Noord-Afrikanen waren, maar Polen, herhaalde de hele hetze zich. Nu lag het aan de zigeuners.’

Zo’n nieuws kan een krant toch niet laten liggen.

Naegels : ‘Dat noem ik de machteloosheid tegen het nieuws. Geen enkel medium durft nieuws te laten liggen dat de concurrenten ook brengen. Toch denk ik dat bepaalde kranten een lijn zullen moeten trekken: wij brengen enkel de vaststaande feiten, niets meer. In plaats van een overstroming op te blazen tot zeventien pagina’s.’

Van Cauwelaert : ‘Je gaat twee soorten pers krijgen. Gespecialiseerde nieuwsmedia waar mensen veel geld voor betalen. En een brede entertainmentpers.’

Naegels : ‘Dat denk ik niet. Een deel van de algemene kranten en weekbladen zal verdwijnen. En ik hoop dat online meer initiatieven ontstaan voor degelijk nieuws over specifiek thema’s, zonder zich te laten afleiden door elke bom die ontploft.’

U neemt ook ‘Knack’ op de korrel.

Naegels : ‘Over de affaire Patrik Vankrunkelsven, die zich volgens Knack schuldig had gemaakt aan stalking en mishandeling van zijn vriendin. En over de thesis van Freya Van den Bossche, die ze volgens Knack -journalist Koen Meulenaere niet zelf heeft geschreven. Ik raak ook de onthulling van de affaire tussen Frank Vanhecke en Marie-Rose Morel aan, waarbij Knack intieme correspondentie publiceerde. Drie zaken waarbij het blad volgens mij in de fout ging.’

Van Cauwelaert : ‘Het proces met Van den Bossche loopt nog, dus daar kan ik niets over zeggen. Wat de mails tussen Morel en Vanhecke betreft: we publiceerden die omdat ze politiek relevant waren. En omdat we hun relatie niet louter wilden insinueren, maar ook bewijzen.’

Naegels : ‘Vreemd dat u dat zegt, terwijl het net het handelsmerk was van Koen Meulenaere ( satiricus van ‘Knack’ toen Van Cauwelaert aan het roer stond, red. ) om te suggereren. Nergens maakte hij in zijn rubriek “Bladspiegel” duidelijk wat waar was en waar de satire begon. Over de klachten tegen Vankrunkelsven is er nooit een journalistiek artikel verschenen. Alleen insinuaties. Een kwalijke vorm van intentiejournalistiek.’

Van Cauwelaert : ‘Over die zaak kan ik alleen zeggen dat ik als toenmalig directeur alle verantwoordelijkheid op mij neem.’

Verontwaardiging drijft de columnist. Toch pleit Tom Naegels voor een omgekeerd indignez-vous.

Naegels : ‘Omdat we als samenleving te gemakkelijk boos of verdrietig zijn. Ik kom uit een familie waar mensen heel snel boos worden. Als kind sloot ik mij daar al voor af. Zaken zouden veel minder snel uit de hand lopen als iedereen afstandelijk en kalm blijft.’

Van Cauwelaert : ‘Gelukkig voel ik nog wel de verontwaardiging, anders had ik de pen al aan de wilgen gehangen. Ik kan me zeer boos maken over de nonchalance waarmee we bestuurd worden. Of de lichtzinnigheid waarmee men nu de Syrische oppositie wil bewapenen. De Britse wapenindustrie wrijft zich al in de handen, terwijl niemand blijkbaar beseft dat er naast Syrië een nog explosiever kruitvat ligt.’

‘We gaan een griep niet genezen door te doen alsof het een kanker is’, vindt Tom Naegels.

Naegels : ‘Veel opiniemakers schermen met een apocalyptisch maatschappijbeeld. Lees er de commentaren over zinloos geweld op na. Elk delict illustreert hoe alle normen en waarden overboord zijn gegooid, met de totale verloedering van de samenleving als gevolg. Komaan, onze samenleving loopt redelijk goed. Ik wil gerust geloven dat ons staatsbestel niet perfect functioneert, maar ik accepteer niet dat we daardoor allemaal de dieperik ingaan. Uiteindelijk doet België het in deze crisis een pak beter dan buurlanden die niet zitten opgezadeld met een deelstaat die een andere taal spreekt.’

Van Cauwelaert : ‘Twintig jaar geleden zeiden ze in Wallonië ook dat alles goed liep. Albert Frère zegt in zijn optrekje in Knokke nog altijd dat België een topland is om in te leven. Maar intussen is in bepaalde buurten van Charleroi de levensverwachting gezakt naar het niveau van de jaren 50. We mogen die alarmsignalen niet negeren. Zonder verandering gaan we wel degelijk de dieperik in.’