Hoe komt een mens de donkere dagen voor Kerstmis en die ellendige nieuwjaarsmaand door? Schrijver en columnist Tom Naegels (35) heeft er wat op gevonden. Hij trekt vanaf 4 december het land rond met ‘een tragikomische, ontroerende en wervelende voorstelling over de kleine mensen, de gelukzoekers, de pechvogels en de armeluizen die duizenden kilometers hebben gereisd om in België te stranden, en over ons, die tussen hen in wonen'.

»Naegels hoefde niet lang na te denken toen hij werd gevraagd voor de dertigste Geletterde Mensen-tournee. Hij brengt fragmenten uit zijn boeken ‘Los' en ‘Beleg', maar ook een aantal nagelnieuwe teksten. Naegels sleurt bovendien elke avond ook de jonge, kwikzilveren acteur Mounir Ait-Hamou (32) mee op het podium. Een Brusselaar! Van Marokkaanse afkomst! Die alleen Frans spreekt! Als dat maar goed afloopt in de Vlaamse cultuurcentra.

Wat mogen we verwachten? Een bloedserieuze, tweetalige, politiek correcte voorstelling over de zegeningen van de multiculturele samenleving?

Tom Naegels: «Help, nee! De voorstelling is géén statement over België, en ook niet over ‘multiculturalisme' in zijn algemeenheid. We brengen verhalen over het leven in de stad. Dàt interesseert me, niet een of andere politieke boodschap. Onze steden zijn vandaag per definitie meertalig en er leven mensen met allerlei verschillende culturele achtergronden leven, dus is het nogal wiedes dat dat er allemaal inzit. Ik had in 't Arsenaal ‘Belga' gezien, het stuk van Rachida Lamrabet over de eerste generatie migranten, een tweetalige voorstelling en dat Frans en Nederlands door elkaar werkte uitstekend. Ik vind het Frans-van-de-straat ook gewoon een coole taal.»

Mounir Ait-Hamou: «Ik vind dan weer Nederlands behoorlijk cool. Ik begrijp het, maar spreek het nog niet zo goed. Ik ga het nu wel leren, want ik zou als acteur best meer in Vlaanderen op het podium willen staan.»

Naegels: «Omdat ik een echte theatervoorstelling wilde maken, vond ik dat er een echte acteur naast mij op het podium moet staan.»

Mounir, jou kennen we van die verneukeratieve filmkomedie ‘Les Barons' over vier principieel lanterfantende jonge migranten in Sint-Jans-Molenbeek. Waarom koos Tom Naegels voor jou, denk je?

Ait-Hamou: «Tom stuurde me een mailtje, maar ik kende hem helemaal niet! Toen ik wat rondvroeg bleek hij heel bekend te zijn in Vlaanderen. Ik heb dan een paar vertaalde stukken uit zijn boeken gelezen en wat columns en ook de film ‘Los' gezien. Boeiende man, vond ik.»

Naegels: «We hebben dan lang gepraat over onze familie. Mounirs' vader bleek net als mijn opa een wat teleurgestelde syndicalist en socialist te zijn. Ik herkende zo de verhalen van mijn opa, waarover ik ook in ‘Los' schreef.»

Ait-Hamou: «Ik ben geboren en opgegroeid in Vilvoorde. Mijn vader was staalarbeider bij Forges de Clabecq in Tubize. Als FGTB-délégué heeft hij begin jaren negentig het harde vakbondsverzet tegen de sluiting van het bedrijf meegemaakt. De verhalen van Tom sluiten daar perfect bij aan. Maar op het podium gaan we wel meer doen dan alleen maar die verhalen vertellen. Er zit flink wat humor in en Tom zingt bijvoorbeeld nummers van de Strangers en er wordt wat gedanst.»

Toch niet in spannend maillot?

Ait-Hamou (lacht) «Ik probeer hem nog zo ver te krijgen.»

Naegels: «Laat maar. Ik zing bijvoorbeeld ‘Ziekenkas' van de Strangers en we bekvechten dan wat over de clichés en de stereotypen als we over elkaar praten.»

Dus toch een politieke correcte, multiculturele voorstelling?

Ait-Hamou: (pesterig) «Man, dat is toch zooo nineties.»

Naegels: «Als ik mensen vertel over onze voorstelling moet ik me constant verzetten tegen dat soort etiketten. Het irriteert me geweldig. Nogmaals, we vertellen over onszelf, onze familie gewoon boeiende, leuke verhalen die zich in de stad afspelen. En ja, steden zijn nu eenmaal multiculturele plekken.
»Weet je, ik gruwel stilaan van al die terminologie. Multicultureel. Intercultureel. En om de zoveel tijd wordt er weer een nog iets correctere term bedacht. Het roept toch allemaal dodelijk vervelende associaties op?»

Ait-Hamou: «Al die ernst… Heb je Tom z'n boeken gelezen? Daarmee valt toch flink wat te lachen? Ik vertel bijvoorbeeld ook over mijn jeugd in Vilvoorde en mijn school in Brussel en wat we allemaal uithaalden. Het zijn geen multiculturele maar universele verhalen, mijnheer. Nu tevreden? (Grijnst) Trouwens, we zijn toch allemaal Belgen?»

Voorlopig nog wel.

Ait-Hamou: «Er leven meer dan tien miljoen Belgen in dit land en dus kun je ook op meer dan tien miljoen manieren Belg zijn, vind ik. Een Brusselaar is toch een ander soort Belg dan een Gentenaar of een Limburger?»

Naegels: «We leven nu eenmaal in een multiculturele omgeving. Het vervelende is alleen dat het thema zo gepolitiseerd is dat het lastig is om er in een niet-politieke, artistieke context mee aan de slag te gaan. Want elk verhaal wordt gewogen naar de normen van ‘het publieke debat'. Vertel je een verhaal waar nu eens toevallig niéts in gezegd wordt over de islam, homofobie, antisemitisme of Sharia4Belgium, dan roept men: je ontkent de problemen! Vertel je een verhaal waar een van die onderwerpen wél een rol speelt, dan ‘durf je de problemen benoemen.' Over mijn boek ‘Beleg' (met de ondertitel: ‘Of hoe mijn lief mij bedroog met een Masaï en hoe dat ons huwelijk in gevaar bracht', red.) schreef Bart De Wever dat ik teveel een ‘believer' was die het liever niet over de problemen wilde hebben. Tja. Ik ben me bewust van zowat àlle problemen en ik wil het er inderdaad niet altijd en overal over hebben.»

Ait-Hamou: «Sorry, maar onze voorstelling gaat dus niet over hoofddoekjes of de islam. We maken géén politiek theater. Mag het? Verwacht dus geen ellende-verhaal over arme allochtonen of gezeur dat ze te weinig kansen krijgen.»

Naegels: «Jij hebt kansen genoeg gehad en die allemaal mooi zelf verknoeid, Mounir.»

Ait-Hamou: (lacht) «Precies. Zie me hier zitten: de werkloze acteur.»

Je werkte voor een taxibedrijf en bent eigenlijk toevallig acteur geworden door ‘Les Barons'.

Ait-Hamou: (ironisch) «Mijn carrière was voordien al gestart, hoor. Ik was namelijk figurant in ‘De hel van Tanger'. Ik kwam toen zelfs duidelijk in beeld. In Vilvoorde werd ik op straat zelfs een paar keer herkend! Ach, veel acteurs zijn er toch toevallig ingerold? Ik vergelijk het met een mooi meisje dat plots gespot wordt terwijl ze pralines koopt en een paar jaar later kent de hele wereld het topmodel Linda Evangelista.»

Naegels: «Huh, vergelijk jij jezelf met Linda Evangelista?»

Ait-Hamou: (uitgestreken gezicht) «Ze is mijn rolmodel.»

Was het jouw jongensdroom om acteur te worden?

Ait-Hamou: «Niet echt. Ik verkocht wel graag cinema, wat aanstellerij en zo. Plezant. Iedereen heeft dat toch? Een beetje zoals Bill Clinton of George Bush…»

Naegels: «Jij weet je rolmodellen wel te kiezen.»

Ait-Hamou: «Ik gebruik extreme voorbeelden zodat iedereen begrijpt wat ik bedoel, Tom. Mijn eerste grote droom was voetballer worden. Maar ja, ik ben niet echt een fysieke bonk. Daarom ben ik blij dat nu ook kleine, vinnige spelers met veel techniek, zoals Mbark Boussoufa, grote vedetten zijn. Sinds Michel Preud'homme er trainer was, ben ik trouwens supporter van KAA Gent, de Buffalo's. Ik vind hun aanvallende spel heerlijk, met drie spitsen! En waar ik onlangs ook van heb genoten, is dat de Rode Duivels de Russen van Dick Advocaat hebben verslagen (lacht).
»Ik wil eigenlijk ook graag sportjournalist worden. Misschien komt dat er ooit wel van, want ik ben van plan om de graduaatsopleiding communicatie te volgen.»

Van je acteerwerk kun je niet leven?

Ait-Hamou: «Nee. Ik ben deeltijds werkloos. Trakteer je me nog een koffie, mijnheer? (Lacht) Het is gewoon heel moeilijk, want er worden sowieso weinig films gemaakt. In 2011 zal ik in een Franse film van Lars Blumers te zien zijn. ‘Carjacking' gaat over drie copains….»

Naegels: (lacht) «Hm, goeie casting.»

Ben je niet bang voor typecasting als vrolijke, lichtjes criminele, jonge Marokkaan?

Ait-Hamou: «Niet echt. Misschien krijg ik na de tournee met Tom ook kansen in Vlaamse producties? Theater is ook niet evident. We proberen willen nu met een paar jonge acteurs om zelf een theatergroepje op poten te zetten. Inch Allah!»

Naegels: «In de cultuursector zijn, op een paar uitzonderingen na, zowat alle allochtonen prille, beginnende kunstenaars of acteurs. Er zijn er gewoon veel te weinig! De quota die de VRT nu wil invoeren om onder andere meer allochtonen op het scherm te krijgen, bewijzen dat ook. Ik kan dus ofwel nog tien jaar veilig wachten tot gasten als Mounir ergens anders ervaring hebben opgedaan en een naam voor zichzelf hebben gemaakt, in de hoop dat iemand anders hem dan die kansen wil bieden, of ik kan zelf aan talentscouting gaan doen en hem begeleiden.
»De cultuursector is in zekere zin een meritocratie. Je moet vooral jezelf naar voren wurmen. Dat werkt helaas niet voor iedereen. Daarom vind ik het prima dat we doelbewust op zoek gaan naar bijvoorbeeld talent bij de allochtonen om ze te stimuleren en kansen te geven. Ik vind die tijdelijke quota dus goed omdat ze je verplichten om buiten het eigen kringetje rond te kijken. Het is gewoon talentscouting. Anders blijft onze fictie almaar onnatuurlijker blank, en herken je je eigen samenleving op de duur niet meer in de programma's die je ziet. ‘t Is daarom, uit liefde voor je eigen kunst, dat je de ‘etnisch-culturele minderheden' zelf moet opzoeken – een vréselijke term overigens. Ik vind de term allochtoon best oké, maar we mogen ze zo niet meer noemen van de allochtonen zelf!»

En hoe voelt het Mounir, om bij een etnisch culturele minderheid te behoren?

Ait-Hamou: (declameert) «Ik ben een mens! Tot een minderheid behoren is soms nog niet zo slecht. Er wordt dan tenminste over je gepraat. (Lacht) Maar het mag ooit allemaal weleens ophouden.»

Naegels: «Al dat gezever over terminologie is ook zo vermoeiend want elke term is binnen de kortste keren toch weer verkeerd of onduidelijk of uitgehold. Wat betekenen allochtoon, autochtoon, multicultureel, interculturaliteit nog? Iedereen verstaat er iets anders onder.»

Ait-Hamou: «Man, wat jullie allemaal bedènken om toch maar allerlei verschilletjes te beklemtonen. De Vlamingen willen bijna wetenschappelijke etiketjes voor iedereen. Het zijn ook altijd behoorlijk harde labels, vind ik. Wat is trouwens een autochtoon? In het Frans gebruiken we dat rare allochtoon en autochtoon niet.»

Naegels: «Blijkbaar is dat iemand wiens beide grootouders en ouders in België geboren zijn.»

Ait-Hamou: «Wat me nog het meest ergert is dat de allochtonen zelf al die etiketten gewoon normaal zijn gaan vinden. We hebben er mee leren leven, zoals je ook met een houten been leert leven.»

Hoe omschrijf je Tom Naegels bij je vrienden?

Ait-Hamou: «Simpel, als een Vlaming uit Antwerpen. En ik ben nu een Brusselaar met Marokkaanse roots.»

Naegels: «Het is soms ook gewoon lachwekkend. Ik werd onlangs opgebeld over mensen met een kleine gestalte. Ik dacht dat die man het over mij had, maar het bleek over echte dwergen te gaan (lacht).»

Mikken jullie ook op een etnisch gemengd publiek met jullie voorstelling?

Naegels: «Ik hoop heel érg dat ze komen kijken. Anders voelt het alsof je voor een zaal met alleen mannen speelt.»

Ait-Hamou: «We spelen onder andere in de KVS in Brussel en ik weet zeker dat al mijn vrienden, familie en kennissen zullen komen kijken. Hoe meer hoe liever! Het wordt gewoon een leuke avond uit.»

Naegels: «Als ik een verhaal vertel over de fiets van een Soedanees die door een Nigeriaan wordt afgepakt, kan je daar vanalles achter zoeken ook al is het gewoon bedoeld als een spannend of kleurrijk verhaal over het leven in de stad. De multiculturele samenleving is niet meer dan de achtergrond waartegen mijn verhalen zich afspelen en als ik daarmee het publiek een bredere kijk geef op onze gemengde samenleving, is dat meegenomen.»

Ait-Hamou: «Ik vind de hele discussie over de multiculturele samenleving eigenlijk nogal stom. Het is toch vooral het politieke milieu dat zich daar eindeloos druk over maakt? De bevolking ligt daar niet van wakker, want die leeft gewoon haar dagelijkse leven. Hetzelfde geldt voor de discussie over de splitsing van het land. Als de Vlamingen massaal voor een populistische en nationalistische partij hebben gestemd, is het omdat ze verandering willen, niet om België op te doeken.
De bevolking ligt niet wakker van het eindeloze geruzie tussen Franstalige en Vlaamse politici, denk ik. De RTBF draaide vorige week een reportage op de match Club Brugge tegen Cercle Brugge. Met opzet stelden ze hun vragen in het Frans aan de supporters. Wel, al die Vlamingen deden hun best om in het Frans te antwoorden. Ik vond dat schitterend.»

Je bent niet bang dat jouw dierbaar België splitst?

Ait-Hamou: «Maar nee. Denk je dat mijn leven als Brusselaar compleet zou veranderen omdat de politici weer wat nieuwe structuren en instellingen bedenken? Mijn leven zou alleen veranderen als er checkpoints komen en ik een visum nodig heb om mijn ouders in Vilvoorde te bezoeken (lacht). We leven toch in Europa? En als het land splitst, ben ik natuurlijk een Vlaming uit Vilvoorde.»

Naegels: «Zo kennen we ze weer, als ze van onze Vlaamse sociale zekerdeid kunnen profiteren…»

Ait-Hamou: (lacht) «Juist. Leve mijn ziekenkas!»

Volgens premier Leterme is de integratie mislukt. Voel je je aangesproken, Mounir?

Ait-Hamou: «Nee. Toen ik nog in Vilvoorde woonde schreef ik me in bij een interimkantoor. «Nu hebben we niks voor jou, maar kom overmorgen eens terug», zeiden ze. Ik ben heel wat keren teruggekeerd naar dat kantoor tot ze op een dag plots een baantje voor me hadden. Omdat ik vrij goed Nederlands sprak, zeiden ze. Toen ik naar Brussel verhuisde, schreef ik me bij een ander kantoor in en daar zeiden ze dat ik heel weinig kans maakte omdat mijn Nederlands niet goed genoeg was. Zo zie je maar. Ik vind dus niet makkelijk een baan, maar ik ga niet niet aan de klaagmuur staan. Goed samenleven en werken is toch niet meer dan een kwestie van elkaar wat beter leren kennen? We moeten gewoon die knop in ons hoofd omdraaien.»

Johan Leman, oud-directeur van het Centrum voor Gelijke Kansen, noemde de recente uitspraken over de mislukte integratie niet meer dan de vijfjaarlijkse opstoot daarover in de media.

Naegels: «Hij heeft gelijk. Ik ben ‘Het failliet van de integratie?', een essaybundel uit 2002, aan het lezen. Het is altijd weer hetzelfde verhaal. Wat me frustreert is dat we met z'n allen al twintig jaar dezelfde analyses maken en dezelfde problemen ontdekken. Het gaat over werkloosheid, onderwijs, criminaliteit, huisvesting enzovoort. We blijven elkaar met steeds dezelfde argumenten om de oren slaan en doen alsof we totaal nieuwe dingen vertellen, maar we gebruiken alleen wat andere terminologie. En vooral: iedereen blijft altijd op zijn standpunt staan. Liberalen vinden dat een kwestie is van individuele emancipatie en alochtonen moeten maar wat harder werken. Het Minderhedenforum zoekt het dan weer in het gebrek aan zogenaamde interculturele competenties in het onderwijs en de politiek. Sommigen pleiten voor doelgroepenbeleid, anderen zijn daar dan weer helemaal tegen. Vermoeiend en frustrerend al die grote debatten. Terwijl op lokaal vlak allerlei kleinschalige pragmatische initiatieven best wel goede resultaten opleveren.
»Er ís dus wel degelijk evolutie, in positieve én negatieve zin. Ik vind dat het samenleven veel natuurlijker verloopt, dan de politici die het allemaal met beleid willen sturen. Waarom willen we altijd weer een soort checklist afvinken om te controleren of dé allochtoon wel helemaal geïntegreerd is? Binnen een paar jaar zie je gewoon een jongere generatie migranten op de voorgrond komen die er niet alleen anders uitziet dan vorige generaties, ze denken ook echt wel anders dan hun ouders of grootouders. Dan doen wij toch ook?»

Ait-Hamou: «De eerste generatie kwam hier om te werken, geld te verdienen en daarna terug te keren naar hun land. Wel, ze zijn gebleven en de generaties daarna ook. De tweede generatie moest vooral zien dat ze aan een diploma geraakte en pas vanaf de derde generatie werd er echt aansluiting gezocht bij de cultuur en de samenleving hier. Er zijn dus nog problemen én het is een te traag verlopend proces, maar we staan veel meer open voor jullie dan je denkt. Dat beeld van de gesloten allochtone gemeenschap klopt toch niet meer? De meeste migranten zijn ook multicultureler ingesteld dan je vermoedt. Neem mijn familie. We reizen naar onze familie in Marokko, we doorkruisen Spanje, we hebben neefjes in Duitsland, verwanten in Frankrijk, we wonen en leven in België. Op dat vlak kunnen autochtone Vlamingen misschien nog wat van ons leren? Wie van racisme wil genezen, moet reizen!»

Heel wat mensen schrikken als ze horen dat tegen 2020 85% van de Brusselaars en ruim de helft van de Antwerpse bevolking van niet-Belgische origine zal zijn. Begrijp je die angst?

Naegels: «Men doet dan alsof die 85% één vijandig, homogeen blok zal zijn, dat zich tegen de Belgen zal keren. Terwijl het uit 180 nationaliteiten en achtergronden bestaat, waarvan de ‘autochtoon Belgische' er dan één van zal zijn, ja. Je had recent dat Europese onderzoek waaruit bleek dat Vlaamse veertienjarigen wantrouwig staan tegenover zogenaamde vreemdelingen. Terwijl die mensen hier al een halve eeuw zijn! Een allochtoon van de eerste of tweede generatie leeft dus al drie of vier keer zo lang in België als die veertienjarige en toch vindt de veertienjarige dat het vreemden zijn die minder Belg of Vlaming is dan hij. Da's alsof ik tegen mijn bompa zou zeggen dat hij minder Belg is dan ik. Onbegrijpelijk toch?»

Ait-Hamou: «Vlamingen geven me soms de indruk dat ze een gekoloniseerd volk zijn. Als het niet door de migrranten is, dan zullen het de Walen wel zijn. Ik snap dat soort trauma's niet. Nogmaals, ik vind het vrij simpel: leer andere mensen gewoon beter kennen. Je angst zal snel weg zijn en je leert vanzelf het onderscheid te maken tussen de goeien en de slechten, met afkomst of identiteit heeft dat allemaal weinig te maken.»

Naegels: «Wat die identiteit betreft heb ik me flink geërgerd aan de open brief van de zogenaamde cultuurdragers die zich afzetten tegen het discours over Vlaamse identiteit van de N-VA. De kunstenaars zijn zelf uiteraard wereldburgers die geloven in internationale kruisbestuiving en de permanente ontmoeting van verschillende culkturen, en blablabla. Fuck off, denk ik dan. Dat is gewoon niet wààr! Onze hele culturele sector is zo Vlaams en zo blank als maar kan. Of hebben ze de etnisch culturele minderheden ergens goed verborgen? Tom Bert Anciaux de culturele sector verplichtte om meer allochtonen in hun raden van bestuur, op hun podia en in hun zalen te krijgen, ging de sector meteen op z'n achterste poten staan want ze waren kùnstenaars en geen sociaal-culturele werkers. Hoeveel multiculturele voorstellingen of kunstmanifestaties zet die blanke cultuursector op? We kennen nauwelijks Waalse schrijvers, acteurs of artiesten! Ach, met dat soort opgeblazen zelfbeeld holt de cultuursector zijn eigen maatschappelijke relevantie uit.»

Dus toch een verborgen boodschap in jullie voorstelling?

Ait-Hamou: «De boodschap is dat er geen boodschap is, ook al zullen mensen dat er achter zoeken. Kom maar gewoon kijken en je amuseren.»

Jan Lippens

‘Geletterde Mensen' loopt van 4 december tot en met 27 januari. De speellijst én twee hilarische filmpjes op www.begeerte.be