‘Fictie wordt anno 2023 steeds minder gelezen, en kennelijk ook steeds minder ­begrepen.’ Dat schreef de Nederlandse krant NRC over auteur Pim Lammers, die online intimidaties te verwerken kreeg vanwege een online kortverhaal dat hij jaren geleden schreef, over een kind dat zich met ­plezier seksueel laat betasten door zijn volwassen voetbaltrainer. Zijn belagers menen dat hij daarmee pedofilie ­verheerlijkte. Ze vinden het niet kunnen dat hij nu gevraagd was om het Kinderboekenweekgedicht te schrijven. Onder druk van de bedreigingen zag Lammers af van de opdracht (DS 7 februari).

Zou dat waar zijn, dat Lammers’ ­tegenstanders niet begrijpen hoe fictie werkt? Het is een verweer dat je wel ­vaker leest, telkens als om ideologische of morele redenen bezwaar wordt ­gemaakt tegen een verhaal. Fictie wordt dan voorgesteld als een plek waar alles kan, waar de normale ethische oor­delen worden opgeschort, en waar je begrip leert opbrengen voor wat je ­normaliter veracht – maar ja, daar snappen die benepen moraalridders niets van! ‘In literatuur mogen en moeten ­álle standpunten invoelbaar worden ­gemaakt, ook dat van de misdadiger, de pedofiel, de ontrouwe echtgenoot’, zo verwoordde Yannick Dangre dat klas­sieke standpunt deze week nog. ‘Het probleem is dat zulke empathie in onze moreel geobsedeerde maatschappij ­onmiddellijk wordt gezien als ­sympathie.’

De cause célèbre van die eeuwige strijd tussen de vrije verteller en de ­bekrompen ideoloog is uiteraard ­Salman Rushdie. Na iedere nieuwe ­roman van hem sinds De duivelsverzen kun je lezen dat die ‘de wraak van de verbeelding’ behelst – ook nu weer. Maar ook in debatten die minder leven-of-dood zijn, zie je die framing terug­keren. ‘Vreemd hoe uitgerekend een schrijfster (…) een artistiek werk afserveert op basis van politieke criteria’, zo richtte Griet Vandermassen (DS 8 februari) zich tot Gaea Schoeters, die de film Tár had verweten bij te dragen aan de negatieve beeldvorming rond lesbische vrouwen (DS 2 februari). Iets langer ­geleden kreeg Joren Vermeersch, die het absurd vond dat een 11de-eeuwse graaf in het nieuwe seizoen van de ­Netflix-reeks Vikings gespeeld werd door een zwarte vrouw (DS 19 september 2022), hetzelfde argument voor de ­voeten gegooid door Laurens De Vos (DS 20 september 2022): ‘Kunst zou net de hand moeten reiken naar de ander, en kan ons leren in de huid van de ander te kruipen.’

Heavy-metalkapsel

Ik heb dat altijd een wat gemakzuchtig, onwaarachtig verweer gevonden. ­Natuurlijk zijn auteurs vrij, maar de keuzes die ze maken dragen wel degelijk een morele, zelfs een ideologische ­lading. En hun werk functioneert ­binnen een maatschappelijke context, die bepaalt of het een succes wordt of niet. Het zou toch absurd zijn te beweren dat de keuze voor een zwarte vrouw als middeleeuwse Vikingbaas geen politiek statement is? Dat je dan weer niet los kunt zien van het feit dat een serie als Vikings in zijn geheel drijft op de blijvende fascinatie van het grote ­publiek voor de halfnaakte gespierde witte ­alfaman met het heavy-metal­kapsel, die in een traditionele eer­cultuur leeft en onder het slaken van ­rauwe kreten andere halfnaakte alfamannen een bijl in de schedel plant. Beide vaststel­lingen – het überman­nelijke stereotype, en de ‘woke’ correctie erop – leren ons iets over hoe die ­serie zich verhoudt tot dit tijdsgewricht.

Het omgekeerde – een serie over een gemeenschap van Afrikaanse vrouwen uit de 11de eeuw waarvan de leider ‘toevallig’ een witte man is, ‘omdat in fictie alles kan’ – zou vandaag dan weer wellicht niet gemaakt worden. Net zomin als het Centrum voor de Promotie van het Nederlandse Boek (CPNB), dat de Kinderboekenweek organiseert, zou kiezen voor een dichter die – ‘omdat ­fictie álle standpunten invoelbaar maakt’ – schrijft dat hij homoseksualiteit vies vindt. Doet het onrecht aan de originaliteit van de fictieschrijver, om ook oog te hebben voor de culturele en ideologische grenzen waarbinnen die zijn werk situeert – om die te benoemen, in vraag te stellen, eventueel te willen verleggen? Wie dat doet, heeft nog niet de bedoeling om die auteur te ‘cancelen’. Het is gewoon een analyse, die interessant kan zijn of niet, en die op haar beurt weer kan worden aan­gevochten.

Voodoo-politiek

Kunstenaars en intellectuelen hebben het vaak moeilijk met zo’n analyse. Ze vinden ze zeurderig, drammerig, potentieel intimiderend. En uiteraard, het ­gebeurt dat iemand een stroom van scheldtirades, doodsbedreigingen of oproepen tot ontslag te verwerken krijgt, zoals nu Lammers. Het frustreert dat we na al die jaren nog altijd geen goede strategie hebben om daarmee om te gaan.

Het idiote is dat het niet eens helpt. De aanstichter van de hetze, een erg conservatieve man, zei in NRC dat het niet zozeer ‘dat pedoseksuele’ in dat ene verhaal was, maar dat hij zich meer algemeen stoorde aan ‘het ­gebruik van lesmateriaal over seksuele diversiteit en lgbti-onderwijs’. Zoals zo vaak ging die ene gewraakte auteur dus symbool staan voor een hele cultuur.

Het is niet zo dat Lammers’ belagers niet begrijpen hoe fictie werkt, ze ­schatten heel correct in dat Lammers’ ­gedichten, en de keuze om hem het Kinderboekenweekgedicht te laten schrijven, een cultuur ondersteunen waarin zij zich niet thuisvoelen, waar ze de fundamentele waarden niet van delen, die voor hen de dieperik in gaat. Maar Lammers zodanig intimideren dat hij afziet van de schrijfopdracht, lost dat probleem natuurlijk niet op: de cultuur zelf is onveranderd gebleven. Cancelen is een vorm van voodoopolitiek: je verbrandt een pop, om dan vast te stellen dat de wereld om je heen nog precies dezelfde is.

Maar er zijn veel mensen die zich niet thuisvoelen in de hedendaagse westerse, liberale, humanistische cultuur. Zij zien de kunsten, net als de academische ­wereld en andere pijlers van het ‘gevestigde’ intellectuele leven, als het propagandakanaal van een waardekader dat zij niet delen. Als reactie daarop nemen kunstenaars, comedians, academici en andere publieke figuren de vlucht vooruit naar de vrijheid: academische vrijheid, artistieke vrijheid, vrijheid van meningsuiting! Maar dat is het antwoord op een vraag die niet werd gesteld.

Uit De Standaard van 11 februari 2023