De Standaard, 9 september 2017

Iedereen radicaliseert. Niet in de ­beperkte betekenis die nu aan het woord wordt gegeven, maar in de gewone: geconfronteerd met de eindeloze herhaling van altijd ­dezelfde discussies, moegetergd door het gejen op sociale media, gedemotiveerd door het gebrek aan zichtbare vooruitgang en beïnvloed door de terreur, verhardt iedereen zijn standpunten. Je ziet het bij de N-VA. Je ziet het bij vrijzinnige islamcritici. Je ziet het bij de moslim in de straat. Je ziet het bij de niet-moslim in de straat. En je ziet het bij allochtone intellectuelen, zeker bij de linkse activisten, zij die in de VS bij Black Lives Matter zouden strijden.

Je ziet het ook bij Rachida Lamrabet. De toon van haar pamflet, Zwijg, allochtoon!, is tegelijk woedend en defaitistisch. Zelfs haar kinderen kan ze niet meer doen geloven dat de wereld eerlijk in elkaar zit. Ze vertelt hen nog wel dat er een andere mogelijk is, ‘maar ik was zelf niet overtuigd van mijn woorden’.

Om uw geheugen op te frissen. Rachida Lamrabet is én literair auteur én juriste. In die laatste hoedanigheid werkte ze voor het gelijkekansencentrum Unia. Daar werd ze in april ontslagen, nadat ze als schrijfster had deelgenomen aan een project van de KVS rond privacy. Ze had een filmpje gemaakt waarin een vrouw in nikab kritiek uitte op de zogenaamde boerkawet. Een kritiek die Lamrabet deelt, zij het dat zij niet de gezichtssluier zelf verdedigt, en al zeker niet op religieuze gronden. Ze vindt dat het niet aan de staat is om te bepalen hoe een gelovige zijn geloof invult. Dat behoort tot de gewetensvrijheid en de vrijheid van godsdienst, mensenrechten die ook gelden voor een vrouw die haar gezicht wil bedekken. Zolang zij niemand kwaad berokkent, moet de staat zich neutraal opstellen.

Je hoeft het er niet mee eens te zijn, maar zelfs de grootste minarettenvreter kan hopelijk inzien dat dat een intellectueel verdedigbaar standpunt is. En dat is dan ook Lamrabets beginpremisse: 1. ik heb niets verkeerds gezegd, 2. ik zei het als kunstenaar, dus 3. de enige reden waarom ik ontslagen kan zijn, is omdat ik allochtoon ben.

En daar wordt het problematisch.

Zie je wel

Het ‘omdat ik allochtoon ben’ heeft een prominente plaats in de identiteit van veel allochtonen in dit land, zeker die van Marokkaanse, Turkse en zwart-Afrikaanse afkomst. Dat is ook begrijpelijk. Allochtonen maken het van jongs af zeer vaak mee dat autochtonen onvriendelijk tegen hen zijn, hen dwarsbomen of afwijzen. Dat kunnen onbeschofte onbekenden zijn op de bus, winkeliers die hen niet willen bedienen, huisbazen die hen niet eens uitnodigen om het appartement te bezichtigen … Ze vertellen die anekdotes aan elkaar door, ze verzamelen ze op sociale media onder hashtags als #daily­racism, ze verbinden ze aan nieuws­berichten over de Turnhoutsebaan of het verwijderen van de jobadvertentie met de vrouw met de hoofddoek, en bij elkaar opgeteld leiden ze tot de overtuiging dat blanke Vlamingen hen simpelweg niet moeten. Ook in Lamrabets boek wordt haar ontslag gekoppeld aan tal van andere anekdotes, die de nagel er telkens dieper in hameren: zie je wel, zie je wel, zie je wel.

Het kan geen kwaad, als u net als ik een blanke Vlaming bent, om stil te staan bij het psychologische effect dat zo’n lange reeks van afwijzingen en simpele botheid heeft. De laatste keer dat Vlamingen iets vergelijkbaars meemaakten, was toen de Franstaligen overal de dienst uitmaakten. Dat vertellen we nog altijd aan onze kinderen door.

Evenwel. Nog altijd sprekende als blanke Vlaming – ik kan niet anders – is het wel moeilijk om ieder voorbeeld dat me door Lamrabet voor de voeten geworpen wordt, meteen te aanvaarden als een bewijs van blank racisme. Dat is het lastige met anekdotes: ze vinden elk in een context plaats, zodat er ook andere interpretaties mogelijk zijn. Voor allochtonen is dat frustrerend, omdat blanken haast ieder voorval dat zij als racistisch ervaren, op die manier wegrelativeren. Maar als ik Lamrabets verhalen lees, dan denk ik ook vaak: speelde jouw allochtoon-zijn nu echt de beslissende rol? Een blanke leerling die een opstel schreef waarin zijn leerkrachten de vloer moesten poetsen, zou die geen strafstudie gekregen hebben? Boh.

Zelfs haar ontslag vind ik niet nood­zakelijk een bewijs van het feit dat allochtone kunstenaars minder vrij zouden zijn om hun mening te uiten. Lamrabet is niet ontslagen als kunstenares – ze heeft net een boek gepubliceerd, niemand heeft haar dat belet. Ze is ontslagen als juriste bij een openbare instelling, die moet oordelen over zeer gevoelige kwesties. Ik vind het intellectueel verdedigbaar als je zegt dat zo’n instelling het vertrouwen moet behouden van de hele samenleving, en dat het dus niet goed is als medewerkers publiek controversiële stellingen innemen. Anders zou ik, mocht er bij Unia een klacht tegen mij ingediend worden, kunnen riposteren: ‘Ga toch weg, jullie vinden zelfs de boerka oké!’ In haar boek overweegt Lamrabet dat argument niet eens. Dat vind ik jammer.

Een intellectuele rush … en een diepe kater

Onder (linkse) academici en intellectuelen heeft het patroon van afwijzing dat allochtonen ervaren, geleid tot de theorie van ‘structureel racisme’. Samengevat komt die hierop neer. Blanken (nee, ‘witten’) groeien op met het idee dat zij de norm zijn. Waar ze ook kijken, ze zien ­alleen maar andere blanken in machtsposities: op school, op tv, in de politiek, bij de politie … Het enige beeld dat ze van niet-blanken krijgen is via de media, en daar spelen ze bijna altijd een negatieve rol. Dus als ze dan zelf, als volwassene, in een machtspositie komen, dan zullen ze die niet-blanken ook anders behandelen. Ze zullen, doorgaans onbewust, minder geloven in hun talenten, in hun betrouwbaarheid, in hun onschuld … Waardoor de niet-blanken telkens in ondergeschikte posities gedwongen worden. En wie heeft daar voordeel bij? Juist, de blanken, want alle mooie plaatsjes zijn voor hen. In zo’n systeem doet het er zelfs niet toe of onderwijzer x of agent y nu ‘een racist’ is of een oude affiche van Hand in Hand aan zijn raam heeft hangen. Die herkenbare racisten zijn slechts het topje van de ijsberg, en door hen af te zweren kan de blanke zich een goed gevoel kopen. Maar ten gronde kan er pas iets veranderen als alle blanken diep in de eigen ziel kijken, erkennen dat hun hele systeem ziek is, ‘hun geest dekoloniseren’ zoals dat dan heet, en échte diversiteit toelaten.

Ik zie de schoonheid van die theorie. Ik zie ook de grond van waarheid erin. Maar het is een theorie als het marxisme: ze verklaart alles, en je kunt er niets mee. Ze bezorgt je een intellectuele rush (‘ik begrijp meer dan anderen, ik zie voorbij de matrix!), en laat je achter met een diepe kater (‘aah, een oplossing is onmogelijk!’).

Bovendien. Ook autochtonen hebben hun anekdotes over conflicten met allochtonen. En ook die kunnen, voor wie dat wenst, worden ingepast in een Grote Theorie, die van ‘de onverenigbaarheid van de islam met de Europese waarden’. Die lijkt zelfs verbazend op haar tegenpool. Moslims groeien op met het idee dat ze superieur zijn. Dat is ook logisch, want de Koran en de verhalen over het leven van de Profeet zijn hun alfa en omega, en die bulken van de haat tegen niet-gelovigen. Om die reden houden ze afstand van niet-moslims: ze sturen hun kinderen niet naar de jeugdbeweging, ze laten ze niet naar verjaardagsfeestjes komen, wie verliefd is op een kafir, wordt een paria. In zo’n systeem doet het er zelfs niet toe of moslim x of y nu ‘geradicaliseerd’ is of komt praten over tolerantie en super­diversiteit. De ‘geradicaliseerden’ zijn slechts het topje van de ijsberg, en door hen af te zweren, kan de moslim zich een goed gevoel kopen. Maar ten gronde kan er pas iets veranderen als alle moslims diep in de eigen ziel kijken, erkennen dat hun hele systeem ziek is, hun eigen Verlichting doormaken zoals dat dan heet, en écht de westerse waarden omarmen.

Zet de twee theorieën tegenover elkaar, en niets beweegt nog.

Vlamingen/moslims bashen

Wat me het meest verbaasde in Lam­rabets boek, is waar ze niet over schrijft. Op verschillende plaatsen gaat het over de angst voor de islam, die het Westen beheerst. Maar ze praat nooit over de meest voor de hand liggende oorzaak ervan: de vele terreuraanslagen die in naam van de islam worden gepleegd. De angst wordt voorgesteld als iets dat door de politiek, en in het bijzonder de N-VA, uit het niets wordt gecreëerd.

Mijn eerste reactie was verbijstering: hoe kan het nu dat je daar zelfs geen begrip voor kunt opbrengen? Maar toen zag ik weer de parallel. Ook de Vlaamse rechterzijde weigert immers nog te spreken over wat allochtonen het meest beroert: racisme. Dat bestaat evenmin voor hen, tenzij als een excuus om Vlamingen te bashen en de eigen verantwoordelijkheid te ontlopen. Ergo, onder allochtone activisten wordt al dat gepraat over radicalisering gezien als een excuus om moslims te bashen en de eigen verantwoordelijkheid te ontlopen.

Zo hebben de twee polen in dit gepolariseerde debat, de rechts-nationalisten en de linkse activisten, elkaar compleet klemgezet. Ze hebben elk een theorie die de schuld bij de ander legt. Ze beschikken over een arsenaal aan anekdotes die die bevestigen. En ze hebben geen interesse om het over de prioriteiten van de tegenpartij te hebben.

En je kunt zeggen: de vergelijking gaat niet op, want de rechterzijde heeft de politieke macht en de linkerzijde niet. Dat is waar, en niet. Want die macht helpt niet om de patstelling te doorbreken. Al te grote machtsconcentratie lijkt een breuklijn eerder te vergroten, dan dat ze die dempt. De machtigste denkt: wij hebben gewonnen, so fuck you. En de machteloze denkt: als je echt zo weinig begrip voor ons hebt, wel fuck you.

Dus dat is het stadium waar we ons nu in bevinden. Dat van de wederzijdse fuck you. Ooit zal ook dit conflict zich oplossen. Maar hoe, en wanneer, weet niemand.