Na de uithaal van premier Alexander De Croo (Open VLD) naar de niet-gevaccineerden, klonk het dat die contraproductief was. Mensen die sowie­so al weinig vertrouwen hebben in de overheid, zouden zich er nog meer door in de hoek gedrukt voelen. Beter is het om naar hen te luisteren, te begrijpen waar hun weerstand vandaan komt, en hen zo te overtuigen.

Dat klinkt redelijk, ware het niet dat diezelfde redenering al dertig jaar circuleert in het oerdebat over de kloof met de burger, dat over de kiezers van Vlaams Blok/Vlaams Belang. Ook over hen wordt gezegd dat het mogelijk is om hen op andere gedachten te brengen, als je hen met begrip tegemoet treedt. Maar noem hen niet racistisch, want dat werkt contraproductief! Aangezien Vlaams Belang deze week alweer als grootste partij uit de peiling van VTM en Het Laatste Nieuws kwam, loopt er met die strategie toch ergens iets mis. Ofwel luisteren we niet goed genoeg, ofwel helpt luisteren minder goed dan gedacht.

Volgens mij is het het tweede, en ik kan dat onderbouwen met een bewijs uit het ongerijmde. Stel: Dries Van Langenhove staat voor mijn deur. Hij zegt: ‘Tom, ik kom mij verontschuldigen. Wij, Vlaams Belangers, hebben ons neerbuigend tegenover jullie gedragen. Wij hebben jullie uitgelachen en uitgekafferd. Daardoor zijn jullie geradicaliseerd en bereiken wij jullie niet. Dat was dom. Ik kom dus empathisch naar jou luisteren. Ik wil oprecht begrijpen hoe jij in het leven staat. Jouw waarden, jouw cultuur, jouw identiteit, ik wil ze helemaal doorgronden. En ik ga ervan uit dat jij, nadat ik zo goed geluisterd heb, zult inzien dat je je vergist en dat je vanaf dan wél op mij zult stemmen­.’

Hoe groot is de kans dat hij daarin slaagt? Toch nihil? Waarom zou het dan omgekeerd wel werken? Mensen stemmen op Vlaams Belang omdat ze het eens zijn met Vlaams Belang. Ik mag naar hen luisteren tot mijn oren aan flarden hangen, dat verandert niets aan die vaststelling. En met de antivaxers is dat hetzelfde. Zij menen hun mening.

We dubben ons nu al decennia suf over radicale moslims, waarom die de dominante cultuur afwijzen en hoe we dat moeten oplossen. (We moeten onze waarden aan hen durven op te leggen! Nee, we moeten stoppen met hun geloof te stigmatiseren!) We dubben ons al decennia suf over de kiezers van radicaal­-rechtse partijen, waarom die de dominante cultuur afwijzen en hoe we dat moeten oplossen. (We moeten meer rekening houden met hun gevoel van verlies! Nee, we moeten racisme veel harder bestrijden!) De covidcrisis confronteert ons met een nieuwe groep die zich afkeert van een dominante visie­ in de samenleving. En hoewel er grote verschillen zijn tussen de drie, valt uit de vergelijking iets te leren.

Een essentieel punt van gelijkenis is dat ze er trots op lijken te zijn, op die officiële afkeuring. Het doet niet alleen pijn om gestigmatiseerd te worden als racist, fundamentalist of asociale antivaxer, het heeft ook iets heroïsch. Neem die app die Vlaams Belang deze week gelanceerd heeft en die meteen bovenaan de lijst stond van meest gedown­loade apps (gek genoeg in de categorie ‘nieuws’). Daarop kun je de persberichten van de partij lezen. Op zich is daar weinig spannends aan. Het kon al op de website, en als je je mailadres invulde kreeg je ze ook via e-mail – zoals alle partijen je met plezier hun persberichten toesturen. Het verschil zit ’m in de show die Vlaams Belang errond verkoopt­. ‘Breek zelf de censuur!’ schreeuwt het scherm als je de app opent, bij het beeld van een opgestoken vuist die een smartphone vastklemt. In een filmpje vertelt Tom Van Grieken je over zijn sombere wereldbeeld: big tech en de media verzwijgen de waarheid en censureren zelfs je familiefoto’s. Gelukkig kun je nu zijn persberichten lezen op je telefoon!

Wat Van Grieken biedt, is het genot van deel uit te maken van een gemeenschap van verdrukten, uitgespuwd door het systeem, die daar dapper weerstand tegen­ bieden. (Voor de slechte verstaander smijt de partij er zelfs haar ultieme symbool tegenaan: als je hun berichten liket, dan kun je gulden sporen ver­zamelen.) Dat verlies je als je voor een andere partij stemt. Dan ben je gewoon een brave loebas, een meeloper zoals iedereen­.

Dezelfde attitude zie je bij de prin­cipiële vaccinweigeraars. Een kennis van me, een esoterisch-progressieve vrouw die vanwege de ‘zelfbeschikking’ en haar ‘lichamelijke integriteit’ weigert­ om zichzelf of haar kinderen te laten­ vaccineren, schrijft blogposts waaruit blijkt hoezeer ze lijdt onder de maatschappelijke afkeuring. Ze heeft vrienden verloren, de ruzies die ze erover­ kreeg hebben haar emotioneel gekraakt, en de maatregelen van de overheid beperken haar in haar vrijheid. Het hakt er duidelijk in. Toch is de hoofdtoon er een van trots verzet. In een taal die doet denken aan die van een vervolgde sekte, spreekt ze over de beproevingen die ze moet doorstaan als ‘de barensweeën van de nieuwe tijd’ – nu leven we nog in het duister, in een tijd van angst en dwang, maar geen nood: er komt een ‘lichtere tijd’ waarin liefde zal heersen en verbondenheid, en waarin de mensen die vandaag tot ‘tweederangsburger’ werden gemaakt, de erkenning zullen krijgen die hen toekomt­.

Dat plezier van uitverkoren te zijn, verlies je als je je gewoon laat vaccineren.

Het is dat verlangen naar de afwijzing dat het zo moeilijk maakt om recalcitrante subculturen te bereiken. Het is de bedoeling dat ‘het systeem’, ‘de elite’ tegen hen in het geweer komt. Begripvol luisteren helpt dus niet, en dwang al evenmin, omdat beide worden gezien als een bewijs dat het systeem op instorten staat. Alleen negeren lijkt dus een optie.

Het enige lichtpunt dat ik er voor­lopig in zie, is dat moslims nu beter geïn­tegreerd lijken in onze cultuur. Er is een tijd geweest waarin het gebruikelijk was om irrationaliteit exclusief aan hen toe te schrijven. Hoe konden wij, Europeanen, in het huis van de wetenschap, samen­leven met mensen die geloofden in djinns en de shaytaan, mensen die dachten dat een gebedsgenezer homoseksualiteit kon genezen? Ha! Vandaag leren we dat ook westerlingen de wetenschap pas accepteren als die inpasbaar is in hun wereldbeeld. En als dat wereld­beeld voorschrijft om feiten te verwerpen en onzin te omarmen, dan doet een blanke, universitair geschoolde, drietalige ‘momblogster’ dat even enthousiast als een diepvrome, anal­fabete huisvrouw uit de Rif.

Verschenen in De Standaard op 25 september 2021.