Niet minder dan een op de vijf Vlamingen antwoordt negatief op de stelling ‘Ik heb het gevoel dat ik kan zijn wie ik ben in de huidige samenleving’. Dat blijkt uit een onderzoek van de ­VRT-studiedienst. Het zette de openbare omroep ertoe aan er het thema van te maken van De Warmste Week, die van 18 tot 24 december zal plaatsvinden.

Het is intrigerend hoe centraal dat idee van ‘jezelf kunnen zijn’ is gaan staan in onze cultuur. Op zich is het ­immers een tautologie, op het randje van het onzinnige. Je bent hoe dan ook wie je bent. Zelfs al ben je een genderfluïde zwarte moslim die iedere dag naar de Kamer trekt als zijn alter ego Dries Van Langenhove (ooit lekken er Telegram-berichten uit die het ­bewijzen!), dan nog is dat, in al zijn contradicties, wie jij bent.

Maar zo ervaren wij dat niet. Wij gaan ervan uit dat het heel moeilijk is om jezelf te zijn. Aldoor zijn er krachten aan het werk die je vervreemden van je ware aard, of die je verplichten om die verborgen te houden. Dat kunnen sociale conventies zijn, maatschappelijke normen waar jij niet aan kunt of wil ­voldoen. Het kunnen de verwachtingen zijn van je onmiddellijke omgeving, ­zoals je familie of je partner. Het kan een intolerante werkomgeving zijn, met ­collega’s die je pesten omdat je stottert en onhandig bent. Of het probleem kan bij jezelf liggen, misschien heb je remmingen en schaam je je voor van alles, waardoor die vitalistische oerkracht die diep in jou verborgen ligt, nooit het daglicht ziet.

Er kunnen 101 redenen zijn, eigenlijk, waarom iemand het gevoel heeft dat die niet kan zijn wie die is. Daarom is het jammer dat de onderzoekers niet doorgevraagd hebben. Het is zeker relevant dat 20 procent van de Vlamingen ‘nee’ antwoordt op de vraag, maar hoe hebben ze die begrepen? Aan de teksten en de filmpjes te zien op de website van De Warmste Week, denkt de VRT zelf aan mensen die worden gemarginaliseerd omwille van hun gender, hun seksuele identiteit, hun etnische achtergrond of het feit dat ze een fysieke of mentale ­beperking hebben. Oneerbiedig gezegd: de klassieke minderheden.

Maar als ik kijk naar de brede waaier aan contexten waarin het idee van ­‘jezelf kunnen zijn’ opduikt – de vriendin die komt uithuilen omdat ze bij haar man ‘nooit helemaal zichzelf kan zijn’, de BV die ‘zichzelf gevonden heeft’ in de oosterse spiritualiteit, de vele tieners die tot geen enkele minderheid ­behoren maar toch getormenteerde songs schrijven over anders zijn en zich onbegrepen voelen, dan lijkt me dat een te beperkte invulling.

Wat dat streven naar jezelf zo complex maakt, is dat het zich afspeelt in twee dimensies. Er is vooreerst de individuele dimensie. Ieder van ons wordt aangespoord om ‘zichzelf te accep­teren’. Dat is het terrein van de psychotherapie, met zijn eindeloze sessies waarin mensen hun jeugd en hun relaties tot het laatste draadje ontrafelen, om te ontdekken wat hen ervan weerhoudt van zichzelf te houden. Voor sommigen is dat een zware strijd. Ze hebben een negatief zelfbeeld, ze kampen met een depressie of met anorexia. Maar die taal van de therapie, waarin zoveel nadruk wordt gelegd op ‘mild zijn voor jezelf’ en ‘durven te kiezen voor jezelf’, is inmiddels ook doorgedrongen in de bredere cultuur. Ze duikt op in lifestylebladen, op sociale media, in tal van interviews en entertainmentprogramma’s. In die context wordt met ‘zelfliefde’ eerder iets ­bedoeld als ­accepteren dat je op je veertigste een buikje hebt, of dat je niet ­iedere dag de perfecte moeder hoeft te zijn, of dat je je niet zo moet laten intimideren door de gelukkige levens die je ziet op Instagram.

De tweede dimensie is de sociale. Niet alleen jij moet jezelf accepteren ­zoals je werkelijk bent, de rest van de wereld moet dat eveneens doen. Maatschappelijke afwijzing vreet immers aan je zelfbeeld. Maar ook dat komt in gradaties. Sommige mensen worden ­gediscrimineerd, of worden regelmatig onbeleefd of agressief behandeld. Er ­bestaan ook mensen die dat gelukkig niet hoeven mee te maken, maar die zich niettemin toch vervreemd en onbegrepen voelen omdat ze pakweg hoogsensitief zijn, veel belang hechten aan het zachte en het warme en het menselijke, en menen dat daarvoor geen plaats is in deze cynische, materialis­tische wereld. Zonder dat te willen ­minimaliseren: het is niet hetzelfde.

Misschien was die onduidelijkheid de bedoeling. Door het concept zo breed te houden, haalt De Warmste Week de ­angel uit polariserende kwesties, waardoor de solidariteit en het engagement stijgen – toch de bedoeling van een ­inzamelingsactie. De zwarte jongere die geen huurwoning vindt, staat zij aan zij met de moeder die pleit voor wat meer body positivity, het meisje dat werd gepest en bijna zelfmoord pleegde loopt naast de rolstoelgebruiker die strijdt voor meer toegankelijkheid. Allemaal willen ze geaccepteerd worden om wie ze zijn. Net zoals jij en ik, en daarom voelen wij mee met ieder van hen.

Toch is het ook bedrieglijk. Het ­probleem van die zwarte jongere is heel anders dan dat van de rolstoelgebruiker. De oplossingen ervoor zijn dat ook. Door alles te herleiden tot acceptatie en verdraagzaamheid psychologiseer je ­politieke kwesties. Je doet alsof je als samenleving in collectieve therapie kan gaan, terwijl dat niet mogelijk is. ­Bovendien leert de ervaring ons dat dergelijke oproepen vaak vastlopen in hun eigen vaagheid. Het is heel goed mogelijk dat ik er oprecht van overtuigd ben dat ik jou accepteer zoals jij werkelijk bent, terwijl jij het daar totaal niet mee eens bent. Typisch voor een man zoals ik om dat te denken! Ik projecteer gewoon mijn cultureel overgeleverde vooroordelen op jou!

Als jij en ik dan liefdespartners zijn, dan kunnen we naar de relatietherapeut om daar enkele jaren iedere week over te praten. Maar als jij en ik gewoon burgers zijn van hetzelfde land, die ­elkaar verder niet kennen en de tijd niet hebben om lang met elkaar in gesprek te gaan, dan eindigt die welgemeende, maar mislukte poging om elkaar te ­begrijpen, zoals zo dikwijls, in wederzijdse frustratie, die kan omslaan in wrok.

Verschenen in De Standaard van 4 december 2021.